Հաղարծին վանական համալիրը

Հաղարծինը ոչ միայն Տավուշի մարզի, այլև ամբողջ Հայաստանի կարևորագույն պատմամշակութային կոթողներից մեկն է: Սա Դիլիջանյան ազգային պարկի ամենամեծ վանական համալիրն է։ Գտնվում է Դիլիջանից 12 կմ դեպի արևելք` Դիլիջանյան ազգային պարկի անտառապատ գեղատեսիլ կիրճում, համանուն գյուղի մոտակայքում։  

Վանական համալիրի հիմնադրման հստակ տարեթիվը հաստատված չէ։ Ներկայումս համալիրը ներառում է պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններում կառուցված 4 եկեղեցիներ (Սբ. Գրիգորի, Սբ. Ստեփանոսի, Սբ. Աստվածամոր և Կաթողիկե եկեղեցիները), երկու գավիթ և սեղանատուն։ Համարվում է, որ համալիրի ամենահին կառույցը XI դարում կառուցված Սբ. Գրիգորի եկեղեցին է։ Այն կառուցված է կոպտատաշ կարմիր կրաքարից և իրենից ներկայացնում է գմբեթախաչ կառույց։

Սբ. Գրիգորի եկեղեցուց մի քանի մետր դեպի արևելք գտնվում է 1244 թ. թվագրվող Սբ. Ստեփանոսի եկեղեցին։ Այն կապույտ բազալտից փոքր կառույց է, որ տարբերվում է մասնիկների սահմանափակ քանակով, բացառությամբ հարավային ճակատի արևային ժամացույցի և պատերի ու կոնաձև կառուցվածքային տարրերի մեջտեղում գտնվող նեղ, զարդաքանդակավոր պատուհանների։

Վանական համալիրի գլխավոր եկեղեցին Սբ. Աստվածամոր (Սբ. Աստվածածին) եկեղեցին է։ Այն գտնվում է համալիրի հյուսիսային մասում, փոքր-ինչ առանձնացված է մյուս կառույցներից։

Մի շարք աղբյուրների համաձայն, եկեղեցին հիմնվել է 1281 թ. միջնադարյան ականավոր ճարտարապետ Մինասի կողմից։ Սակայն քանդակազարդ ճակատամասի վրա առկա գրությունը մեզ տանում է դեպի ավելի վաղ ժամանակներ՝ 1071 թ.:

Սբ. Աստվածամոր եկեղեցին վերակերտում է XI-XIII դդ. գմբեթախաչ կառույցների ուրվագիծը։ Այն առանձնանում է ձևի վեհասքանչությամբ և մասնիկների նրբագեղությամբ։ Ահա ինչպես է ճարտարապետ Խ. Վատինյանի և պատմաբան Ե. Եսայանի «Դիլիջանի պատմամշակութային հուշարձանները» գրքում նկարագրվում եկեղեցու արտաքին տեսքը.

«Եկեղեցու հրաշակերտ մեծությունը պսակվում է գմբեթի գլանաձև բարձր թմբուկով, որ մշակված է դեկորատիվ կամարների շարքով: Բոլոր պատերին, բացի արևմտյան պատից, կա երկուական եռանկյունաձև որմնախորշ, որոնք վերջանում են, ինչպես որ Գեղարդի վանքի գլխավոր եկեղեցու երմնախորշերը, ժանեզարդերով: Հարուստ ձևավորում ունեն արևմտյան և հյուսիսային ճակատների նեղ պատուհանները, արևելյան ճակատին երկփեղկ պատուհանից վերև տեղակայված է երեցփոխների խմբային հարթաքանդակ. մեծ գլուխներով երկու կարճահասակ կազմվածքներ միանձնուհու հագուստով: Պատրաստված լինելով ամբողջ հասակով՝ նրանք ձեռքերով ցույց են տալիս իրենց միջև պատկերված եկեղեցու փոքր-ինչ մեծացված համաչափություններով մոդելը»:

Հատուկ ուշադրության է արժանի նաև սեղանատունը՝ կառուցված 1248 թ. Մինաս ճարտարապետի կողմից, ում անունը համեստորեն փորագրված է շենքի արևմտյան մասի կամարին: Սեղանատան ճարտարապետության մեջ նկատվում են շքեղ ձևերից չվախեցած հայ ճարտարապետների նոր, ստեղծագործ մոտեցումները:

«Հաղարծին» բառի ստուգաբանությունը կապվում է «միածին» բառի հետ (hաղ՝ միասնական, ծին՝ ծնունդ): Սակայն ժողովրդի մեջ տարածված են եկեղեցու անվանման ծագման նաև այլ տարբերակներ: Այսպես, տարբերակներից մեկի համաձայն, «հաղարծին»-ը թարգմանվում է հայերենից ինչպես «արծիվների խաղ», մյուսի համաձայն՝ «այնտեղ, որտեղ հերոսներ են ծնվում»:

Հաղարծնի մասին որոշ տեղեկություններ պահպանվել են միջնադարյան հայ մտածող Կիրակոս Գանձակեցու՝ Մխիթար Գոշի աշակերտի մոտ: Կիրակոս Գանձակեցու վկայմամբ, Հաղարծնի հետ անքակտելիորեն կապված է միջնադարյան ականավոր մտածող և երաժշտական գործիչ Խաչատուր Տարոնացու անունը.

«Հենց նրա գլխավորությամբ եկեղեցին ապրեց իր ծաղկման դարաշրջանը, կանգնեցվեցին համալիրի նոր կառույցներ, բացվեց եկեղեցական դպրոցը, որտեղ բացի աստվածաբանությունից դասավանդվում էին աշխարհիկ առարկաներ, երաժշտություն և երգեցողություն: Հայկական միջնադարի ականավոր այդ գործիչը թաղված է Կաթողիկե եկեղեցու դիմաց», - նշված է «Դիլիջանի պատմամշակութային հուշարձանները» գրքում: